Ljósmyndari Mývetninga - mannlífsmyndir Bárðar Sigurðssonar í Þjóðminjasafni Íslands

Síðastliðinn laugardag 29. janúar opnaði sýning á  ljósmyndum Bárðar Sigurðssonar í Myndasal þjóðminjasafns Íslands. Sýningin er samstarfsverkefni Minjasafnins á Akureyri, Þjóðminjasafns Íslands og Menningarmiðstöðvar Þingeyinga. Ljósmyndir Bárðar  veita einstæða sýn inn í íslenskt bændasamfélag og þjóðmenningu við upphaf nýliðinnar aldar.  Sýningin stendur  til 2. maí 2011.   Auk myndanna má á sýningunni sjá úrval gripa, sem tengjast myndefni Bárðar.

Bárður Sigurðsson fæddist árið 1872 að Kálfborgará í Bárðardal. Smíðar urðu snemma eitt af hans meginstörfum og hann réði sig oftast í vinnumennsku að hluta til að geta sinnt smíðum samhliða. Hann fór á milli bæja til að sinna þeim verkum eða smíðaði heima. Ljósmyndun varð hans þriðja starf árið 1906 þegar hann hafði fengið grunnleiðsögn hjá ljósmyndara í Reykjavík. Fyrstu árin eftir að hann hóf ljósmyndun voru hans blómatími í því starfi, þó að hann tæki myndir fram yfir 1920. Fertugur að aldri byggði Bárður nýbýlið Höfða í Mývatnssveit og árið 1916 kvæntist hann Sigurbjörgu Sigfúsdóttur. Þau eignuðust átta börn á 16 árum. Bárður seldi Höfða 1930 og fluttist í Glerárþorp við Akureyri og vann þar við Krossanesverksmiðjuna og smíðar. Árið 1933 fékk Bárður heilablóðfall og var eftir það óvinnufær. Fjölskyldan tvístraðist í framhaldinu, þrjú barnanna voru áfram með móður sinni á Akureyri, fimm fóru á bæi í Mývatnssveit, en Bárður var fluttur heim á sveit sína og var rúmliggjandi á ýmsum bæjum í Mývatnssveit. Hann lést á Akureyri 21. febrúar 1937.

Eftir fráfall Bárðar árið 1937 seldi Sigurbjörg Sigfúsdóttir ekkja hans Eðvarði Sigurgeirssyni ljósmyndara á Akureyri plötusafn hans, sem varðveitti það mjög vel í upprunalegum umbúðum Bárðar í húsi sínu, Möðruvallastræti 4 á Akureyri. Eftir fráfall Eðvarðs og Mörtu Jónsdóttur konu hans,  komu börn þeirra Egill Eðvarðsson og Elsa Friðrika Eðvarðsdóttir safni Bárðar til varðveislu á Minjasafnið á Akureyri. Safnið samanstendur af um 850 glerplötum sem eru bæði mannamyndir og útimyndir af ýmsum toga. Ljóst er að þetta er ekki allt glerplötusafn Bárðar því fleiri myndir eru til eftir hann, sem ekki eru í þessu plötusafni.

Nokkrir þættir stuðla að því að skapa Bárði sérstöðu meðal  íslenskra ljósmyndara. Starfstími hans er tiltölulega stuttur eða um 15 ár og því bera myndirnar sterkan svip eins tímabils. Hann myndar fyrst og fremst í Þingeyjarsýslum á sínum heimaslóðum; fólk sem hann þekkir og umhverfi sem hann lifði og hrærðist í.  Enginn ljósmyndari kemst jafn nálægt kjarna íslenskrar sveitamenningar og Bárður. Hann verður fyrstur til að opna okkur sýn inn í  baðstofur á mörgum bæjum.

Sjálfur lýsir Bárður ljósmyndastörfum sínum þannig í grein í Hlín á sínum tíma:

„Ljósmyndir hefi jeg tekið í hjáverkum til gagns og gamans. Lítið tek jeg af mannamyndum, en allmikið safn á jeg nú af útsýnis- og tækifærismyndum frá ýmsumstöðum hjer á landi. Hefi búið til og selt talsvert af rúmsjármyndum (stereoskop) og svo skuggamyndum og vjelar til að sýna þær með.“

Þó í safni Bárðar séu myndir víða að á landinu eru Þingeyjarsýslur þar í lykilhlutverki. Ljósmyndir Bárðar endurspegla veruleika sveitunga hans. Þar má sjá karla við slátt, fjölskyldur við borðhald, baðstofulíf, spariklædd börn, konur á íslenskum búningi, fólk á ferð og stórbrotnar myndir af landslagi. Áhugavert er að virða fyrir sér útlit fólks, fatnað, húsbúnað, atburði og umhverfi svo eitthvað sé nefnt. Bárður hefur fangað einstök augnablik í lífi samferðamanna sinna og nýtur þar trausts þeirra sem hann ljósmyndaði. Myndir Bárðar eru fyrir vikið raunsannar, lausar við tilgerð og ómetanlegar heimildir um íslenskt bændasamfélag. Það gefur myndum hans einstakt gildi. Segja má að enginn ljósmyndari annar hér á landi hafi komist nær íslenskri sveitamenningu.

Fyrir utan að mynda náttúru Mývatnssveitar, sem fáir ljósmyndarar höfðu fram að því gert sér ferð til að ljósmynda, fór hann til dæmis í myndatökuferðir að Dettifossi og í Ásbyrgi. Hann myndaði líka fugla, bæði fálka, fálkabjarg og æðarbjarg á Raufarhöfn.

Steríóskóp-myndir Bárðar

Margar landslagsmyndir Bárðar eru svokallaðar stereóskóp-myndir sem sýna þrívídd. Þessi tækni var þróuð skömmu eftir að ljósmyndin var fundin upp um miðja 19. öldina. Stereóskópmyndir voru nefndar rúmsjármyndir, þrívíddarmyndir, tvíeygismyndir eða kíkismyndir á íslensku. Á ensku hétu þær stereoscope eða nú síðustu árin 3D (e. three dimensional), sem er rangnefni því þetta eru ekki alveg þrjár víddir.

Jón Sigurgeirsson, frá Helluvaði í Mývatnssveit (1909-2000), mundi vel eftir Bárði og hafði sem strákur orðið forvitinn um allar þær nýjungar sem Bárður réð yfir, en var sem fullorðnum manni umhugað um hann og örlög hans. Í óbirtri grein um samferðamenn helgar hann Bárði langan kafla. Þar talar hann meðal annars um tæknina við að taka svokallaðar þrívíddarmyndir:

 „Myndavélina man ég vel. Hann smíðaði hana að öllu leyti nema glerin,[…] þau voru tvö og komið fyrir framan á vélinni með um 7 sm millibili (augnbreidd). Verkaði lokarinn á bæði ljósopin jafnt, og tók vélin því tvær myndir samtímis, sem ekki voru alveg eins, því augnbreidd var á milli glerjanna. Þessar myndir voru kallaðar kíkismyndir, því til að skoða þær þurfti sérstakan útbúnað sem kallaðist myndakíkir og Bárður smíðaði og pantaði glerin í. Kíkirinn stækkaði myndirnar, færði þær fjær manni, og gaf þeim líf, er báðar runnu saman í eina mynd (þrívídd). Ekki veit ég til að nokkur annar maður hér norðanlands ynni að þannig myndagerð á þeim tímum. Þessar kíkismyndir Bárðar voru til á mörgum bæjum í Mývatnssveit og víðar ásamt tilheyrandi kíkjum. En því miður var ljósmyndaefni ekki nógu haldgott og myndirnar dofnuðu með aldrinum. Eru þær nú ekki nema svipur hjá sjón hjá því, er þær voru nýjar. Filman var þá ekki komin til en notaðar glerplötur sem húðaðar voru með ljósnæmu efni. Varð að rista þær í hæfilegar stærðir í algeru myrkri með demantsglerskéra og geyma þær í ljósþéttum umbúðum.“

Myndatakan byggði á því að teknar voru tvær myndir samtímis á glerplötur með myndavél sem á voru tvær linsur með ákveðnu millibili til að ýkja þrívíddina. Myndirnar voru síðan settar hlið við hlið á sérstök pappaspjöld svo hægt væri að skoða þær í sérstökum kíkjum, sem í voru gler til að beina augunum saman, þannig að hvort auga horfir á sinn hvora myndina. Þegar því er náð setur heilinn þessar myndir saman svo úr verður þrívíddarskynjun, sem lætur áhorfandanum finnast sem hann sé á staðnum.

Tæknin er kölluð stereóskóptækni þó að hún sé ekki alveg þrjár víddir, þ.e. ekki er hægt að sjá aftan á hnakka þess sem situr fyrir á myndinni eins og sjá má á heilmynd (e. hologram). Það mætti kalla þetta á íslensku hálf-þrívídd. Það eru ekki allir sem geta skynjað þessa auka vídd þrátt fyrir að vera með fulla sjón á báðum augum, en orsakir þess er að leita í heilanum. Frá upphafi hefur þessi tækni verið notuð í rannsóknarskyni og nú síðustu árin hefur hún rutt sér leið inn í bíóhúsin með tilkomu tölvustýrðra kvikmyndasýningavéla.

Heimild: Ljósmyndari Mývetninga. Mannlífsmyndir Bárðar Sigurðssonar frá upphafi 20. aldar. Þjóðminjasafn Íslands. Reykjavík 2011.